Dotacje, które niszczą zamiast pomagać. Patologia systemu, za którą płacą niewinni

Nieuczciwi wykonawcy wykorzystali luki w programie, ale to beneficjenci zapłacili najwyższą cenę. Historia „Czystego Powietrza” pokazuje, jak groźne są źle zaprojektowane dotacje.

Wstęp

Miało być wsparcie w walce ze smogiem i ubóstwem energetycznym. Miała być pomoc dla najbiedniejszych, szansa na ciepły dom i niższe rachunki. W praktyce dla setek, a być może tysięcy rodzin program „Czyste Powietrze” stał się początkiem osobistej katastrofy. Katastrofy, której źródłem nie była zła wola beneficjentów, lecz system dotacyjny zaprojektowany tak, że premiował sprytniejszych, a karał najsłabszych.

Państwo ściga ofiary, nie sprawców

Największą patologią programu nie byli wyłącznie nieuczciwi wykonawcy. Był nią mechanizm odpowiedzialności, w którym państwo – świadomie lub nie – przerzuciło całe ryzyko oszustwa na obywatela. Konstrukcja prawna programu sprawiała, że to beneficjent odpowiadał za rozliczenie dotacji, nawet jeśli pieniądze faktycznie trafiły na konto firmy, która zniknęła z dnia na dzień.

W efekcie osoby starsze, często schorowane, żyjące z emerytur rzędu dwóch–trzech tysięcy złotych, dowiadywały się po miesiącach, że muszą oddać dziesiątki tysięcy złotych. Nie dlatego, że chciały kogokolwiek oszukać, lecz dlatego, że same zostały oszukane. Gdy zabrakło pieniędzy – wkraczał komornik. Państwo działało bezwzględnie, bo „takie są przepisy”.

Idealne warunki dla nadużyć

Program „Czyste Powietrze” stworzył idealne środowisko do nadużyć. Wysokie dotacje, skomplikowane procedury i beneficjenci, którzy często nie mieli wiedzy prawnej ani technicznej. Do tego agresywny marketing firm oferujących „darmową” wymianę pieca czy montaż pompy ciepła.

Schemat był prosty: pełnomocnictwa, zaliczka z funduszu, obietnice szybkiej realizacji. A potem cisza. Firma znikała, prace nie ruszały lub kończyły się na symbolicznych działaniach. Fundusz stwierdzał brak efektu ekologicznego i żądał zwrotu środków – nie od wykonawcy, lecz od właściciela domu.

To nie był błąd jednostkowy. To była systemowa luka, którą można było przewidzieć już na etapie projektowania programu.

Ubóstwo energetyczne zamiast oszczędności

Kolejną patologią była ślepa wiara w technologię bez spojrzenia na realia. Montowanie drogich pomp ciepła w nieocieplonych, nieszczelnych domach doprowadziło niektóre rodziny do „rachunków grozy”. Zamiast oszczędności – drastyczny wzrost kosztów energii. Zamiast poprawy jakości życia – strach przed kolejną fakturą.

Państwo dopiero po latach przyznało, że był to błąd. Tyle że rachunki zapłacili już beneficjenci – dosłownie i w przenośni.

Specustawa jako gaszenie pożaru

Zapowiadana ustawa, która ma chronić ofiary nieuczciwych wykonawców, jest potrzebna. Zawieszenie egzekucji komorniczych i możliwość umorzenia długów to realna ulga dla ludzi, którzy znaleźli się w pułapce bez wyjścia. Ale nie oszukujmy się: to nie jest dowód sprawności państwa, lecz przyznanie się do porażki.

Państwo najpierw stworzyło wadliwy system, potem przez lata egzekwowało jego skutki wobec najsłabszych, a dziś – pod presją skandali i dramatów – próbuje ratować sytuację. Koszt? Pieniądze publiczne, czyli wszyscy podatnicy.

Kto naprawdę ponosi odpowiedzialność?

Najbardziej gorzkie pytanie brzmi: dlaczego przez tak długi czas nikt nie ponosił odpowiedzialności za konstrukcję programu? Dlaczego ostrzeżenia organizacji społecznych i samych beneficjentów były ignorowane? Dlaczego dopiero groźba masowych dramatów i utraty zaufania do państwa wymusiła reakcję?

Nieuczciwi wykonawcy są winni – bez wątpienia. Ale bez źle zaprojektowanego systemu ich skala działania nigdy nie byłaby tak duża. Patologia nie rodzi się w próżni. Rodzi się tam, gdzie państwo oddaje pieniądze bez skutecznej kontroli, a odpowiedzialność przerzuca na obywatela.

Lekcja na przyszłość

Jeśli nowa ustawa ma mieć sens, musi być czymś więcej niż tylko parasolem ochronnym dla ofiar nieuczciwych wykonawców. Powinna stać się przestrogą przed powtarzaniem tych samych błędów – zarówno w konstrukcji prawa, jak i w bezrefleksyjnym promowaniu technologii oderwanej od realiów życia beneficjentów.

Dotacje nie mogą być pułapką ani eksperymentem przeprowadzanym na najsłabszych. Programy publiczne muszą zakładać realne ryzyko nadużyć, skuteczną kontrolę wykonawców oraz jasny podział odpowiedzialności, który nie przerzuca całego ciężaru na obywatela. Państwo nie może zakładać, że każdy beneficjent jest prawnikiem, inżynierem i doradcą energetycznym w jednej osobie.

Równie ważną lekcją jest odejście od ślepej wiary w technologię jako uniwersalne rozwiązanie wszystkich problemów. Nowoczesne źródła ogrzewania – takie jak pompy ciepła – mogą działać efektywnie, ale tylko wtedy, gdy są dopasowane do stanu technicznego budynku i realnych możliwości finansowych użytkowników. W przeciwnym razie zamiast oszczędności pojawiają się „rachunki grozy”, a zamiast poprawy jakości życia – pogłębiające się ubóstwo energetyczne i strach przed kolejną fakturą.

Jeśli te wnioski zostaną zignorowane, historia się powtórzy. Zmieni się nazwa programu, zmienią się hasła promocyjne i technologie, ale mechanizm pozostanie ten sam: prywatne zyski, publiczne straty i niewinni ludzie, którzy znów zostaną z długami oraz poczuciem, że państwo – zamiast chronić – odwróciło się od nich plecami.